Die ondertekening van die Onteieningswet bring ‘n einde aan alle pogings om die vier jaar lange hofstryd tussen Saai en die Departement van Grondsake en Landelike Ontwikkeling te besleg.
Dit dwing organisasies wat die belange van grondeienaars—en veral familieboere—verteenwoordig om geen moeite of hulpbronne te spaar in die stryd om hulle te beskerm teen die toepassing van “kortingsklousules” en ander berekeninge wat markwaarde ondermyn en uiteindelik lei tot geen vergoeding.
Die onteieningsgesag, waaronder berugte korrupte munisipale amptenare kan val, kan nou, ingevolge die wet, probeer bewys dat ‘n spesifieke onteiening in die “openbare belang” is, soos ‘n geldige grondeis wat ‘n spesifieke plaas teiken.
AFSLAG OP MARKWAARDE KAN TOT GEEN VERGOEDING LEI
Die Grondwet bepaal dat ‘n onbepaalde bedrag van die markwaarde afgetrek kan word indien dit as in die openbare belang beskou word. Ander faktore wat ook tot ‘n afslag op markwaarde kan lei, sluit in:
- die huidige en historiese gebruik van die plaas,
- die geskiedenis van die verkryging van die grond, en
- die staat se historiese bydraes tot die ontwikkeling van die plaas, soos subsidies vir boorgate, heinings of besproeiingstelsels.
DIE SOM VAN HIERDIE AFTREKKINGS KAN TOT NUL VERGOEDING LEI
Byvoorbeeld, as ‘n boer se oupa in die 1950’s ‘n lening van die Landbou Kredietraad ontvang het om ‘n dam te vergroot of werkershuise te bou teen ‘n rentekoers laer as die markkoers, kan die onteieningsgesag argumenteer dat die staat reeds ‘n belegging in die plaas gemaak het. Hierdie belegging kan dan herwaardeer word in vandag se terme en van die markwaarde afgetrek word, sodat die staat nie twee keer vir dieselfde bate betaal nie.
Die grootte en persentasie van hierdie aftrekkings is nie gespesifiseer nie en sal in lang en duur hofprosesse bepaal word, ten koste van grondeienaars. Amptenare by munisipale en provinsiale vlakke, wat hierdie onteienings inisieer, gebruik belastingbetalers se geld om hulle saak te dryf en loop geen persoonlike risiko nie.
DIE ONSEKERHEID OOR GRONDEISE
Een van die grootste risiko’s vir grondeienaars is dat niemand seker kan wees oor die grondeis-status van hul plase nie. Dit is omdat Suid-Afrika, 27 jaar ná die oorspronklike sperdatum vir grondeise, steeds nie ‘n finale lys van geëiste plase het nie.
Volgens parlementêre antwoorde het die eerste gerapporteerde lys grondeise in 2002, 63 000 eise bevat. Daardie getal het sedertdien gegroei tot ongeveer 83 000. Dit dui egter nie op die aantal plase nie, maar op die aantal eise. Een enkele eis kan meerdere plase dek, soos die Makgoba-eis in Tzaneen, Limpopo, wat 775 plase insluit.
Die onteieningsgesag, waaronder berugte korrupte munisipale amptenare kan val, kan nou, ingevolge die wet, probeer bewys dat ‘n spesifieke onteiening in die “openbare belang” is, soos ‘n geldige grondeis wat ‘n spesifieke plaas teiken.
Daar is ‘n tweede kategorie van 163 000 “nuwe orde”-grondeise, wat sedert 2014 ontvang is, maar op hofbevel opgehou is totdat die 1998-eise afgehandel is.
Saai het ‘n databasis van alle grondeise ontwikkel wat in die openbare domein verskyn het deur staatskoerante, briewe aan boere en boereverenigings, parlementêre antwoorde en departementele navrae. Hierdie databasis is gratis beskikbaar by www.grondeis.org, maar dit is ver van volledig in vergelyking met die getalle wat ministers in hul begrotingsrede noem.
Dit is hoekom Saai ‘n hofgeding aanhangig gemaak het om die Grondeisekommissie en die minister te dwing om ‘n finale lys van grondeise te publiseer. Geen boer sal belê in sy plaas as hy die risiko loop dat dit onteien word sonder billike vergoeding nie.
DIE MINISTER VAN GRONDHERVORMING SE MINAGTING VAN DIE HOF
Vir 23 jaar het opeenvolgende ministers verslag gedoen oor die vordering met die afhandeling van grondeise tot op desimale persentasies, maar die departement het onder eed verklaar dat hulle nie ‘n finale lys van grondeise het nie.
In Januarie 2025 het Saai sy vierde hofoorwinning behaal teen die Minister van Grondhervorming en Landelike Ontwikkeling, met ‘n bestraffende kostebevel wat die minister beveel om die finale lys van grondeise te publiseer. Die minister staar nou moontlike arrestasie in die gesig weens minagting van die hof.
Hierdie ontwikkeling het ‘n skikking tussen Saai en die departement onmoontlik gemaak, aangesien die ondertekening van die Onteieningswet en die ANC se swak rekord van misbruik in grondonteiening (soos gesien in die Akkerland-saak van 2018) die risiko vir boere dramaties verhoog het.
BOERE VERTROU NIE DIE STAAT NIE
Boere vertrou nie hierdie Onteieningswet nie. Hulle vertrou nie die nasionale departement as onteieningsgesag nie, en nog minder die kaders in munisipale kantore.
Sekere landbou-sakeorganisasies probeer om boere te verseker dat die howe billike vergoeding sal waarborg, maar hulle het reeds vertroue verloor onder primêre produsente deur hul steun aan die Landbou- en Landbouverwerkings Meesterplan en SEB-vereistes vir familieboere se uitvoere.
Saai self is gebore uit ‘n hofsaak in 2018 teen die onteiening van Akkerland in Limpopo teen slegs 25% van sy markwaarde.
Maar die belangrikste vraag bly: In watter soort demokrasie word ‘n individu gedwing om uit sy eie sak te betaal vir ‘n nasionale grondhervormingsprojek?
Toe plaaslike boere gesmeek het vir ondersteuning in die hof, was daar geen hulp van gevestigde landbousake-netwerke nie. Boere moes noodgedwonge na onafhanklike burgerregte- en boere-organisasies soos AfriForum, Solidariteit en TLU-SA wend vir finansiële en morele ondersteuning.
Die hof het ten gunste van die grondeienaar beslis, die onteiening nietig verklaar, en ‘n kostebevel teen die Minister van Grondhervorming, die Registrateur van Aktes en die Grondeisekommissaris toegestaan.
Die hof het bevind dat daar geen grondeis of eisersgemeenskap bestaan het nie en die Akteskantoor beveel om die titelakte binne 48 uur aan die regmatige eienaar terug te gee.
WIE BETAAL VIR GRONDHERVORMING?
Hierdie stryd gaan nie net oor idees nie, dit is ‘n ekonomiese noodsaaklikheid.
Die stoot na transformasie en herverdeling van bates, sonder om groei en entrepreneur inisiatiewe te bevorder, hou ‘n direkte bedreiging in vir voedselsekerheid en beleggersvertroue in Suid-Afrika.
Maar die belangrikste vraag bly: In watter soort demokrasie word ‘n individu gedwing om uit sy eie sak te betaal vir ‘n nasionale grondhervormingsprojek?
Theo de Jager: Direksievoorsitter | Saai Sel: 082 332 2110 | E-pos: theo@saai.org